Kinh nghiệm
Trống đồng: Di sản văn hóa và nghệ thuật truyền thống Việt Nam
Th5
Trống đồng không chỉ là nhạc cụ cổ xưa mà còn là biểu tượng hào hùng của nền văn minh Lạc Việt. Qua từng họa tiết chạm khắc và tiếng vang vang vọng, trống đồng lưu giữ những giá trị lịch sử, tín ngưỡng và thẩm mỹ sâu sắc của dân tộc Việt Nam từ ngàn đời.
1. Lịch sử ra đời và phát triển của trống đồng
-
Nguồn gốc và lịch sử hình thành:
Trống đồng có nguồn gốc từ nền văn hóa Đông Sơn, phát triển ở vùng đồng bằng Bắc Bộ từ khoảng thế kỷ VI-VII TCN đến thế kỷ I-II sau CN. Quê hương của trống đồng nằm ở vùng trung du Phú Thọ và các tỉnh Bắc Trung Bộ (đồng bằng sông Hồng). Hiện vật đầu tiên của văn hóa Đông Sơn (trống đồng điển hình) được phát hiện năm 1924 tại làng Đông Sơn (Thanh Hóa), mở ra thời kỳ khảo cổ học văn hóa đồ đồng ở Việt Nam. Trống đồng Đông Sơn không chỉ là hiện vật khảo cổ mà còn trở thành biểu tượng thiêng liêng của dân tộc, lưu giữ qua nhiều thế kỷ như “bức tranh lịch sử sống động” phản ánh đời sống người Việt cổ.
-
Quá trình phát triển qua các thời kỳ lịch sử:
Nghệ thuật đúc trống đồng đạt đỉnh cao ở thời Đông Sơn, sau đó tiếp tục được truyền nối nhưng với quy mô nhỏ hơn trong các nền văn hóa sau. Trống đồng không còn được đúc phổ biến sau thế kỷ II, nhưng hình ảnh và âm thanh của nó vẫn sống mãi trong tín ngưỡng. Sự tồn tại lâu dài của trống đồng được thể hiện qua các di tích khảo cổ: nhiều trống Đông Sơn, cổ nhất có niên đại trên 2.000 năm, đã được đào lên tại di tích Luy Lâu (Bắc Ninh), Cổ Loa (Hà Nội)… ghi nhận lịch sử dựng nước Văn Lang – Âu Lạc của các Vua Hùng.
-
Vai trò của trống đồng trong các nền văn minh cổ đại Việt Nam:
Trống đồng Đông Sơn vừa là nhạc cụ vừa là vật tế lễ mang ý nghĩa biểu tượng quyền lực và tâm linh. Trống đồng còn tượng trưng cho quyền lực của các vị thủ lĩnh ngày xưa. Các vị vua thường ban thưởng trống đồng cho các thủ lĩnh, thể hiện uy quyền của nhà nước. Trống đồng cùng lúc phản ánh đời sống sinh hoạt và tín ngưỡng của cộng đồng cổ đại – chúng được trang trí hoa văn sinh động về cảnh nông nghiệp, lễ hội, khiến chúng trở thành “bức tranh lịch sử sống động” của người Việt cổ. Chính vì vậy, trống đồng được xem là vật linh thiêng và là “biểu tượng thiêng liêng của văn hóa dân tộc Việt Nam”, thể hiện rõ niềm tự hào và hào khí dựng nước từ thời Hùng Vương.
2. Các loại trống đồng phổ biến trong văn hóa Việt Nam
Trống đồng Đông Sơn:
Là nhóm trống đồng tiêu biểu của nền văn hóa Đông Sơn, còn gọi là trống Heger loại I. Chúng có kích thước lớn, hình dáng cân đối, hoa văn phong phú miêu tả sinh hoạt nông nghiệp và cuộc sống thời đại Hùng Vương. Mặt trống Đông Sơn thường có ngôi sao nhiều tia ở giữa, tượng trưng cho thần Mặt Trời, bao quanh là các vòng hoa văn và hình ảnh chim muông, con người giã gạo, hội hè… Tất cả tạo nên bức tranh sinh động về thời đại Bắc thuộc sông Hồng. Trống Đông Sơn đại diện cho đỉnh cao kỹ thuật đúc kim loại của người Việt cổ, với trọng lượng lên đến hàng trăm ki-lô-gam và âm thanh vang vọng qua ngàn năm.
Trống đồng Ngọc Lũ:
Phát hiện năm 1893 tại Hà Nam, Ngọc Lũ được coi là một trong những trống Đông Sơn tiêu biểu và đẹp nhất. Trống có màu xanh rêu đặc trưng, bao gồm bốn phần rời, mặt trống chính giữa chạm ngôi sao 14 tia và 16 vòng tròn trang trí tinh xảo. Các vành trang trí khắc họa cảnh ngày hội: người đánh trống, giã gạo, cầu mùa, cùng hình ảnh hươu, chim… và trên thân trống xuất hiện hình tượng thuyền chiến, chiến binh ngựa, chim muông, động vật. Trống Ngọc Lũ được đánh giá là cổ vật quý hiếm với “độ thẩm mỹ cao” và là “đỉnh cao kỹ thuật đúc đồng Đông Sơn”.
Trống đồng Cổ Loa:
Các loại trống đồng khác:
Ngoài ba loại tiêu biểu trên, nhiều trống đồng Đông Sơn khác đã được phát hiện: ví dụ trống Hoàng Hạ (Phú Thọ) hay trống Sông Đà (Thanh Hóa) được xem là bạn đồng hạng với Ngọc Lũ và Cổ Loa. Mỗi trống mang dấu ấn riêng về hoa văn, tỷ lệ; ví dụ trống Hoàng Hạ có trang trí chim hạc, trống Sông Đà nổi bật với hình chim Lạc. Tất cả những hiện vật này đều chia sẻ phong cách Đông Sơn và góp phần làm giàu bộ sưu tập trống đồng cổ của dân tộc.
3. Nghệ thuật chế tác trống đồng
Chọn lựa nguyên liệu và kỹ thuật đúc đồng:
Trống đồng được đúc từ đồng thau, một hợp kim đồng – thiếc đảm bảo độ bền và âm vang. Các nghệ nhân Đông Sơn đã sử dụng phương pháp đúc hai lớp khuôn đất nung. Họ tạo lõi khuôn đất rỗng trên bàn xoay, chạm khắc hoa văn lên bề mặt khuôn và mặt trống, rồi phủ một lớp khuôn đất thứ hai phía ngoài. Khi đổ đồng nóng chảy vào khoảng trống giữa hai lớp khuôn, bàn xoay tạo lực ly tâm giúp kim loại trải đều, tạo thành trống có kích thước và độ dày chính xác. Việc tìm thấy các mảnh khuôn đất tại di chỉ Luy Lâu (Bắc Ninh) đã giúp các chuyên gia lần đầu hiểu rõ cách đúc trống Đông Sơn.
Công đoạn trang trí và chạm khắc hoa văn:
Các hoa văn trên trống đồng (mặt trống và thân trống) được tạo sẵn trên khuôn khi đúc, nên nét chạm rất sắc nét. Nghệ nhân Đông Sơn khắc hình người (đánh trống, giã gạo, múa múa), động vật (hươu, chim, rùa…) và các họa tiết hình học (các vòng xoắn, đường chấm) lên khuôn trước khi đổ đồng. Kết quả là trống ra đời đã mang sẵn nền trang trí tinh xảo: ngôi sao nhiều tia ở giữa mặt trống, vòng trang trí đồng tâm và các hình sinh động kể chuyện ngày hội và đời sống nông nghiệp. Sau khi đúc xong, nghệ nhân thường còn hoàn thiện thêm các chi tiết nhỏ trên trống để hoa văn thêm tinh tế.
Bảo quản và phục chế trống đồng:
Hàng nghìn hiện vật trống đồng được cất giữ cẩn trọng trong các bảo tàng lịch sử, được giám định và duy trì điều kiện bảo quản phù hợp. Bên cạnh đó, nhiều dự án phục chế trống đồng cũng đã được thực hiện. Điển hình như năm 2023, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia đã phục dựng thành công phiên bản trống Luy Lâu dựa trên mảnh khuôn cổ tìm được. Sau một tháng thử nghiệm tại làng nghề Chè Đông (Thanh Hóa), trống phục dựng đạt yêu cầu về kỹ thuật, mỹ thuật và độ vang giống bản gốc, và được trưng bày trong triển lãm “Âm vang Đông Sơn” nhân kỷ niệm 100 năm phát hiện văn hóa Đông Sơn.
4. Các họa tiết tiêu biểu trên trống đồng
-
Hình tượng mặt trời:
Điểm chung dễ nhận thấy trên hầu hết trống đồng Đông Sơn là hình ngôi sao nhiều cánh ở trung tâm mặt trống. Theo quan niệm của người Việt cổ (Văn Lang), ngôi sao này tượng trưng cho thần Mặt Trời – vị thần chủ quản sinh khí và nông nghiệp. Họa tiết mặt trời thường có 12–14 tia lửa, được chạm nổi rực rỡ ở giữa, xoay tâm của các vòng trang trí. Sự xuất hiện của biểu tượng mặt trời giữa trống đồng đã cho thấy tín ngưỡng thờ cúng Mặt Trời và vai trò của âm dương trong đời sống văn hóa xưa.
Chế tác Nhẫn Bạc 925 “Hào Khí Việt Nam” của Mercury có lấy cảm hứng từ Trống đồng Ngọc Lũ với hình tượng 14 tia mặt trời.
-
Họa tiết giã gạo và sinh hoạt nông nghiệp:
Vòng trang trí lớn bao quanh mặt trống thường miêu tả cảnh giã gạo, xay thóc, người chèo thuyền hay múa hát dân gian. Ví dụ trên trống Ngọc Lũ, các góc đều khắc hình người đánh trống, giã gạo cầu mùa với các công cụ như cối giã, chày đập lúa. Hình ảnh giã gạo thể hiện rõ hoạt động sản xuất lúa nước – mũi nhọn kinh tế của văn minh lúa nước Đông Sơn. Thông qua đó, chúng ta hiểu được giá trị tinh thần của lao động và niềm mơ ước về mùa màng bội thu trong đời sống nông thôn xưa.
-
Hoa văn vòng, phiến trang trí và vật thể sinh động:
Ngoài các cảnh đời thường, trống đồng có rất nhiều họa tiết hình học và vật thể biểu tượng. Các vòng đai trang trí thường gồm hoạ tiết hoa sen, lá đề, vòng tròn tiếp tuyến và chấm tròn xen kẽ. Xen kẽ trong hoa văn có thể là chim Lạc (hình chim đứng quay đầu) hoặc các loài chim trời, chim nước, được thể hiện sinh động. Ở những đoạn khác trên thân trống còn có hình thuyền chiến, chiến binh, vũ công hay các vũ nữ trong trang phục lễ hội. Tất cả các chi tiết này – từ hình hoa văn vòng cho đến họa tiết sinh động – tạo nên một bố cục hài hòa, vừa phong phú về nội dung vừa cân xứng, phản ánh trí tưởng tượng và quan niệm thẩm mỹ của người Đông Sơn.
-
Biểu tượng con người và động vật:
Không thể không nhắc đến hình ảnh con người và động vật trên trống đồng – chúng phản ánh trực tiếp mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên. Trên trống thường chạm cảnh nam nữ hóa trang trong hội làng, người giã gạo, thợ săn, người đánh trống lễ hội…, cho thấy đời sống cộng đồng phong phú. Bên cạnh đó, các loài động vật như hươu, chim hạc, trâu, voi, cá sấu… xuất hiện như nhân chứng cho cảnh săn bắn và tín ngưỡng thờ cúng thú vật. Theo VietnamPlus, “trống đồng Đông Sơn được trang trí với những họa tiết mô tả cảnh chiến tranh, sinh hoạt hằng ngày, động vật và thuyền bè”. Đó là những ký tự đồ họa tự nhiên sinh động, gợi liên tưởng đến mối liên hệ gắn bó giữa người cổ đại và thế giới xung quanh.
5. Trống đồng trong nghệ thuật đương đại
-
Nghiên cứu và sưu tập hiện nay:
Những năm gần đây, trống đồng tiếp tục là đề tài nghiên cứu và thu thập mạnh mẽ. Nhiều bảo tàng lịch sử trong nước (như Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Bảo tàng Văn hóa các Dân tộc Việt Nam) mở rộng bộ sưu tập trống đồng. Điển hình, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia mới đây tiếp nhận thêm 51 hiện vật đồng thuộc văn hóa Đông Sơn từ nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Nam để làm phong phú kho tư liệu. Song song với đó, các nhà khảo cổ và học giả vẫn không ngừng điều tra, công bố các công trình nghiên cứu về trống đồng Đông Sơn, góp phần khẳng định vị trí độc đáo của trống đồng trong lịch sử Việt Nam.
-
Nghệ sĩ sáng tạo dựa trên hình ảnh trống đồng:
Trống đồng còn truyền cảm hứng cho nghệ thuật tạo hình hiện đại. Nhiều họa sĩ, nhà điêu khắc đã lấy họa tiết hoa văn và dáng trống đồng làm motif cho các tác phẩm của mình. Chẳng hạn, trong những lễ hội nghệ thuật hay bảo tàng tư nhân, người ta gặp tranh vẽ, phù điêu hay đồ trang sức ứng dụng chủ đề trống đồng, kết hợp nét truyền thống với phong cách đương đại. Các thiết kế kiến trúc, logo sự kiện văn hóa đôi khi cũng mô phỏng hình trống đồng như một biểu tượng của bản sắc Việt. Qua đó, trống đồng vừa trở thành di sản vật thể, vừa là nguồn cảm hứng nghệ thuật phong phú cho các thế hệ nghệ sĩ đương đại.
-
Trưng bày và bảo tồn di sản trống đồng:
Việc trưng bày trống đồng được chú trọng trong nhiều bảo tàng và không gian văn hóa. Chẳng hạn, triển lãm “Âm vang Đông Sơn” tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (khai mạc tháng 11/2023) lần đầu giới thiệu phiên bản phục dựng trống Đông Sơn giống hệt bản gốc, cùng nhiều hiện vật mới. Các mô hình trống đồng Đông Sơn cũng được đặt ở không gian công cộng (bảo tàng gốm Bát Tràng, điểm du lịch Luy Lâu, Cổ Loa…), trở thành địa chỉ học tập và tham quan của khách du lịch. Công tác phục chế, hướng dẫn thuyết minh về trống đồng đang ngày càng chuyên nghiệp, nhằm bảo tồn tốt nhất di sản này cho mai sau.
6. Thông tin đặt hàng Nhẫn Bạc “Hào Khí Việt Nam”
CHẾ TÁC NHẪN GIỚI HẠN “HÀO KHÍ VIỆT NAM” | Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước 30/4
Với chế tác này, Mercury chỉ nhận PRE-ORDER từ 10/4 đến 19/5/2025.
Dự kiến giao hàng sau 5 – 7 ngày kể từ khi đặt hàng.
Cần CỌC TRƯỚC 30% để order thành công.
Pre-order trên website chính thức của Mercury.
Nhận tư vấn trực tuyến qua Facebook & Instagram của Mercury.
KHÔNG CÓ trên các nền tảng thương mại điện tử khác.
Kết luận
Trống đồng Đông Sơn là di sản văn hóa quý báu của Việt Nam, hội tụ tinh hoa nghệ thuật đúc đồng và tâm hồn dân tộc. Từ thành cổ Luy Lâu, Cổ Loa cho đến mỗi đôi chân trẻ em ngày nay, hình ảnh trống đồng luôn gợi nhắc hào khí ngàn năm dựng nước và giữ nước. Qua những hoa văn tinh xảo trên mặt trống – từ ngôi sao rực rỡ đến cơn mưa lúa ngụ ý – trống đồng kể lại câu chuyện về lòng dũng cảm, tài năng và khát vọng no ấm của tổ tiên ta.
Trong đời sống hiện đại, trống đồng vẫn sống động trong lễ hội, thấm đẫm trong nhạc điệu dân ca, và tỏa sáng trong những tác phẩm nghệ thuật. Thấu hiểu giá trị của trống đồng, mỗi người Việt chúng ta cần trân trọng, bảo tồn và quảng bá di sản này. Đó chính là cách để Hào Khí Việt Nam tiếp tục lan tỏa, gắn kết các thế hệ và vươn xa khắp năm châu.
